Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri, Radyoloji Anabilim kolları, Memleketler arası Bilgisayar Enstitüsü, Sıhhat Bilimleri Enstitüsü Sinirbilim Anabilim Kısmı, Psikoloji ve Matematik bölümlerinin Mercer Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri ve Davranış Bilimleri Bölümü’nün Alzheimer’ın erken teşhisi için 2013 yılından beri sürdürdüğü çalışmalar, dünyanın pek çok merkezinde olduğu üzere istenilen sonucu vermedi. Bunun üzerine, Ege Üniversitesi Ruh Sıhhati ve Hastalıkları Kısmından Prof. Dr. Ali Saffet Gönül başkanlığındaki araştırma grubu, 2 bin 500 bilim beşerinin çalıştığı, ellerinde 400 binin üzerinde beyin verisi bulunan Enigma Konsorsiyumuna dahil oldu. Bilim insanları, farklı başka çalışmayı bıraktı, oluşumu 20’li 30’lu yaşlarda başlayan, 60-70’li yaşlarda ortaya çıkan, bu nedenle erken teşhisi çok kıymetli olan Alzheimer’i alt etmek, anılarla yaşlanmayı sağlayabilmek için birlikte hareket etmeye başladı. Bilim insanları ortasındaki bilgi akışı, kısa müddette değerli gelişmeler yarattı. Prof. Dr. Ali Saffet Gönül ile Alzheimer’ı, çaresiz üzere görünen bu hastalık ile ilgili ümit verici gelişmeleri konuştuk.
10 yıldan uzun süren çalışmalarınız sonuç vermemiş…
Beklediğimiz sonuçları bütün dünyada olduğu üzere elde edemedik. Sorun bizim tanımladığımızdan daha kompleks. Biz beyni üç aşağı beş üst kalp üzere ya da mide üzere bir organ olarak düşünürken çok daha farklı boyutları olan bir organla karşı karşıya geldik. Muhakkak oranlarda teşhisi koyabilme talihine sahip olmamıza karşın, haydi bunu genel kullanıma açalım diyeceğimiz boyuta gelemedik. Bunu yalnızca biz değil, alandaki başkanlar de yapamadı. Lakin eninde sonunda hem psikiyatrik hastalıklar hem Alzheimer, bunamalar, MR ya da misal araçlarla tanıya gidecek. Geçen yıllar içinde düşünmediğimiz pek çok şeyi öğreniyoruz.
Ne üzere?
Mesela biz beynin halinin anatomik olarak nasıl olduğunu biliyorduk, lakin bu haldeki bir noktadan başka noktaya olan aralığın bilgi sürece olan tesirini bilmiyorduk. Yani beyninizin formu rastlantısal olarak oluşmuş değil. Her bir ara bir süreci sağlıyor. Çoklu bilgi girişinin olduğu noktalar var. Bu temel noktaları, uzaklıkları, temasları, beynin dinlenme durumu aktiviteleri… Bunların geçtiğimiz yıla kadar ne kadar kıymetli olduğunun farkında değildik. Artık beynin dinlenme durumu aktivitesinden, sonra neyi düşüneceğiyle ilgili kimi ipuçları elde etmeye başlıyor birtakım arkadaşlarımız.
Ben düşünmeden ne düşüneceğimi anlayacak mısınız?
Nokta atışı ne düşüneceğinizi bilecek üzere değil, lakin mesela süratli mı karar vereceksiniz yavaş mı karar vereceksiniz, bir mevzu üzerinde odaklanma suratınız üzere pek çok şeyi anlamak mümkün. Bir malı evvelden seçip seçmeyeceğiniz yahut hangisini seçeceğinizi bilmek mümkün. Ya da başkanların fotoğrafını göstererek hangi başkana oy vereceğinizi anlamak mümkün. Bunu direkt sormak daha ucuz doğal MR’a sormaktan lakin sıkıntı şu. Bir 5 dakika sonra derse girdiğinizde ne kadar konsantre olacağınız ya da sorunu çözmeye ne kadar motive olduğunuz, tahminen sporculuk alanındaki motivasyonunuzu şu anda dinlenme durumundan da öngörmeye başladık.
Bu bulguların nasıl yararı olacak?
Bunların kıymetli bir kısmı, patoloji ile olağan ortasındaki farkı anlamak için. Mesela şizofrenide insanlarda harekete geçme ile ilgili önemli sorun var. Gidip banyosunu yapmıyor. İnsanların ortasına karışmıyor. O vakit baştan şayet bu hareketi başlatan sistemi bilirseniz, ona müdahale edebilmeniz mümkün. Aslında Elon Musk’ın da söylediği, şu anda hazır olmayan çipin emellerinden biri de bu. Hasebiyle şayet patolojik alanı bilirseniz, bu bir disfonksiyon (İşlev bozukluğu olan) alansa ve bu alan elektriksel iletimin bir sonucunda bozulmuşsa, çiple bunu sisteme koymaya çalışıyorlar.
Onlar artık daha hareket alanlarıyla yani bacak, kol üzere alanlarda yapmaya çalışıyorlar lakin bir süre sonra uyduruyorum her şeyden çabuk alınan, çabuk üzülen beşerde da yapabilecekler. Alınganlık ölçünüzü biraz azaltmak için bir çip yerleştirirsek, cep telefonunuza bugün alınganlığım azalsın diye bir ayar yapabilirsiniz.
DİKKAT AZLIĞI MI UNUTKANLIK MI?
Unutkanlık çok artmadı mı sizce?
Normal insan beyninin evrimi, 70-100 kişilik bir kabilede tehlikelerin var olduğu, lakin çok da uyaranın olmadığı, sabahtan tarlaya gittiğin, ava çıktığın bir ortamda başladı. Bugün sabahtan kalk, televizyonu aç, 10 tane haber duy, üst kattaki komşun gürültü yapsın, otoparkta yerim ne oldu diye düşün, artık gidip bankadan para çekeceğim, oradan şu olacak, buradan bu olacak diye onlarca ortama girdiğin, onlarca iş takibin olduğu bir ortama geldi. Bunu şöyle düşünün bir borudan su akarken bunu teğe ikiye bölmek var, ona bölmek var. Pek çok mevzuya bölünüp dikkat azaldığı için de dikkate bağlı yanlışlar oluyor. İnsanların unutkanlık dediği pek çok şey aslında dikkatlerinin dağılmış olmasından.
Bir öbür sıkıntı de dijital araçlar dikkati çok dağıtıyor. Bilhassa Facebook, YouTube, Instagram, X üzere çok sayıda uyaranın ardışık olarak verildiği medya, dikkat müddetlerini azaltıyor. Tek seferde dikkat müddeti bir periyot 17-20 dakikadan 3 dakikaya düşmüş vaziyette. Esasen TikTok üzere Shorts üzere kısa görüntülerin mantığı bu. Zira daha uzun görüntüleri beşerler seyredemiyor. Öğrencilerin ders takibi de düşüyor. Bir de şu anda okul muvaffakiyet motivasyonu eskisi üzere değil. Ders çalışırsın, doktor, mühendis olursun, para kazanırsın, adam yerine konursun. Şu andaki koşullar benim dönemimdeki üzere değil. Pek çok öğrenci için okuma motivasyonu düşmüş vaziyette. Türkiye’de günlük vaktimizin değerli bir kısmı sonlanmayan siyasi olaylarla gidiyor. Bizi maksada kilitleyecek gelişmeler çok az. Ne oluyor, amacınız yoksa yoldan çabuk çıkarsınız. Öğrenci de çabuk çıkıyor. Olayı yalnızca dijitale indirgemek hakikat olmaz.
Motivasyon neden bu kadar düşük?
Asıl sorun, bireylerin hayatla ilgili gayelerinin değerli ölçüde daralmış olması. Herkes heyecanla gelecek düşünüyor, biz ise bugünü de atlattık çok şükür diyoruz. Hem kendi etrafımda hem öğrencilerimizde gayesi olan öğrenci sayısı çok az. Maksadı olanların da kıymetli bir kısmı yurt dışına gitmeyi hedefliyor. Bir insanı memnun edecek asıl amaç, kendini gerçekleştirmektir. Çok kaliteli bir adamı çok kolay bir yere koyduğunuzda esasen mutsuz olur.
Alzheimer çok mu yaygınlaştı?
65 yaş üstü ömür müddeti artmaya başladı. Beşerler daha uzun yaşayınca da öteki hastalıkları daha sık görmeye başlıyoruz. Alzheimer da bunlardan bir tanesi. 65 yaş sonrası yüzde 5, 80 yaş sonrası yüzde 20 civarında görülüyor. Katlayarak artıyor, lakin 45-55’te de hastalarımız var.
Eskiden de bu kadar genç yaşta görülüyor muydu?
Görülüyordu, fakat tabibin teşhisi koyabilmesi için evvel aklına gelmesi gerekiyor. Şayet siz az görülen hastalığı daha sık görülen bir hastalıkla açıklarsanız o teşhisi atlıyorsunuz. Evvelce yaşlandı, bunadı deniyordu. Artık Alzheimer teşhisi daha kolay konuyor. Alzheimer o kadar tanınan oldu ki her önüne gelene Alzheimer denmeye başlandı. Bugün Alzheimer denen hadiselerin birçoğu Alzheimer değil.
Ne olursa Alzheimer diyoruz?
Bir kişinin unutkanlığının günlük işlerini aksatacak kadar olmasını bekliyoruz. Tekrar beraberinde bizim yürütücü fonksiyon dediğimiz planlama, programlama, nizama koyma üzere birtakım fonksiyonların kaybolmasını bekliyoruz. Şayet bütün bunlar kaybolmaya başladıysa unutkanlık da kendisini gösteriyorsa aklımıza Alzheimer geliyor. Bir süre sonra şahısların başka yetileri de kaybolmaya başlıyor. Günlük hayatlarını yönetim etmekte zorlanıyor. Konuşmayı unutuyor, yürümeyi unutuyor, yutkunmayı unutuyor ve vefat ediyorlar.
Neden Alzheimer oluyoruz?
Bir kısmı genetik, bir kısmı da beta amiloid dediğimiz bir unsurun beyinde birikmesiyle oluşuyor. Bu husus hücrenin içinde değil de dışında birikiyor. Kendisi bir toksik ortak oluşturuyor ve başka hücrelerin ölmesine yol açıyor.
Bu unsurun beyinden alınarak karaciğere taşınması lazım, ancak taşınamıyor ve orada birikmeye başlıyor. Aslında beyinde toksik husus ürer, bunları beden bir biçimde dışarı atar, lakin burada bu maddeyi dışarı taşıyıp atamıyor.
Beyindeki Alzheimer ile ilgili süreç 20’li, 30’lu yaşlarda başlıyor. 30-40’lı yaşlarda yönetim ediyorsunuz, 60-70’li yaşlara gelince kendini gösteriyor.
Asıl sorun, Alzheimer hastalığı teşhisi konduğunda hastalığın erken periyodun sonuna yahut orta periyoda gelmiş olması. Münasebetiyle tedavi için elimizdeki ilaçlara başlanmasına bir ölçü geç kalınmış olunuyor. Zira bu ilaçlar unutkanlık üzerine ve çoklukla de hastalığın erken periyodunda tesirli.
YENİ İLAÇLAR GELİŞTİRİLDİ
Yeni ilaçlar geliştirildi mi son vakitlerde?
Alzheimer ile ilgili her sene bir şeyler bulunuyor. Birkaç değerli ilaç hem geliştirildi hem de Amerika’da piyasaya çıktı, fakat bir ilacın teorikte işe yaradığını görmek, pratikte de birebir sonuçları almayı gerektirmiyor. O yüzden faz çalışmaları yapılıyor. Yani birinci başta çok âlâ sonuçlar alıyorsunuz, fakat bir bakıyorsunuz, geniş hasta kümelerinde yeterli sonuçlar olmuyor. Alzheimer ile ilgili ilaçlar geliyor, gelmeye de devam edecek. Sırada geliştirilen ilaçlar var. İş ki bir şeyi düzeltirken başkalarını bozmayalım. Yani kısa devirde belleği büsbütün koruyup bunu aktaran bir sistem olacak mı, zannetmiyorum.
YAPAY ZEKÂ DEPRESİF DURUMU AZALTIYOR
Bazı gelişmeler var. Mesela insanın, yapay zeka ile daima konuşarak, kendisini, anılarını meskendeki Alexa üzere ya da Apple Pod üzere akıllı aygıtlara anlatarak kendinden birini oluşturması. O aygıtla konuttaki öbür aletlerin bir ortada olarak sizi yönlendirmesi, günlük rutininizi hatırlatması. Mesela diyelim ki torununuz geliyor, ismini, kaç yaşında olduğunu size hatırlatıyor olması.
Hatta bu aygıtlar sabah uyanıyorsunuz ilaçlarınızı aldınız mı, kaç tane alındı, alınmadı sorularını yöneltebilir. Zira yaşlı insanlarda en değerli sorun, ilaçlarını unutup almamaları. Bu unutkanlıklarını çok artırıyor. Ya da çok almaları. “Şikayetin var mı” diyor. Bu yaşlılarda depresif durumu inanılmaz azaltıyor. Hayat kalitesini de artıran bir sistem. Yalnızca ilaç Alzheimer için bir süreç değil. Ek sistemlerin büyük yararı var.
“Unutmaktan şikayet ediyorsanız Alzheimer olma ihtimaliniz düşük” demiştiniz geçmişte…
Unutmaktan şikayet edenin Alzheimer olma ihtimali teşhis olarak düşük, lakin erken Alzheimer devirlerinde insanların bir kısmı bunu fark eder. Lakin unutmaktan çok fazla şikayet edip sonradan aklınıza geliyorsa, Alzheimer olma ihtimaliniz daha düşük. Bununla kesin değildir demiyoruz, lakin olma ihtimaliniz daha düşüyor alışılmış.
Unutmadan yaşlanmak için teklifiniz var mı?
Kesin bir yol kelam konusu değil, ancak bugünkü datalara baktığımızda en değerli etkenin nizamlı spor olduğunu görüyoruz. Haftada 3 gün 40 dakika ile bir saat ortasında spor dahi bellek işlevlerini düzenliyor.
Ne yapıyor spor?
Oksijen seviyesini artırıyor, bu da beyin dokularının daha uygun beslenmesini sağlıyor. İkinci yaptığı şey beyinden köken alan büyüme hormonu var, onların da salgılanmasını, bireyin bir çeşit sağlıklı olmasını sağlıyor. Beyin bedenden farklı organ değil. Kan şekeriniz berbatsa, tansiyonunuz berbatsa bu beyne de vuruyor. Yürüyüş yaptığınızda obezite azalıyor, kan şekeriniz, tansiyonunuz düzenleniyor. Denetim altına alınmamış diyabet ve tansiyon, damarsal demansa neden oluyor.
İkinci kollayıcı olacak şey, Akdeniz diyeti, yani bol sebzeli yemek, karbonhidrattan uzak durmak. Akdeniz diyeti Alzheimer için olabilecek en düzgün diyet, fakat bunun tesiri spordan daha az. B12 eksikliği unutkanlık yapar. Yaşla birlikte B12’nin bağırsaklarda emilmesi azalır. O yüzden B12 dayanağı alınabilir yaş 60’ın üzerindeyse.
Ardından “Su doku çözün” önerisi de geliyor sanırım…
Günlük hayatta zihinsel aktivitelerin yararı olduğu kelam konusu, lakin çoklukla zihinsel aktiviteler aslında zihnin düzgün olduğu vakitlerde yapabildiği için zihinsel aktivite mi hasta olmayı engelliyor yoksa zati bu insanların potansiyeli mi âlâ o mevzuda hala çok net değiliz. Fakat zihniniz müsaade ettiği surece bulmacadan su dokuya, günlük kitap okumadan sorun çözmeye kadar hususlarla ilgilenmekte yarar var. Göz kulak sıhhatine dikkat etmekte yarar var. Onların bozulması işleri zorlaştırıyor. Esasen yapabilecekleriniz bununla sonlu.
Berrin Tuncel Birer