Turpekai Gharanai
BBC Afgan Servisi
Nadia, Liza ve Zala için Taliban’ın Afganistan’ın denetimini geri almasından bu yana geçen üç yıl uzun ve acı vericiydi.
Şimdi 30’lu yaşlarında olan bu bayanlar, İslam’ın çok katı bir yorumunu takip eden kümenin 2001’de devrilmesinden sonraki yirmi yılda eğitim ve istihdamda büyük ilerlemeler kaydeden bir jenerasyonunun mensuplarıydı.
Bazıları mesleklerinde yükseldi ve kıymetli durumlara geldi. Fakat 15 Ağustos 2021’de Taliban başşehir Kabil’e girdiğinde ve bayanlara bir defa daha kısıtlamalar getirmeye başladığında, işler aksine dönmeye başladı.
Taliban bunun süreksiz olduğunu söylese de, artık ortaokullar, liseler ve üniversiteler kız çocuklarına ve bayanlara kapalı. Bayanların parklara ve spor salonlarına gitmelerine de müsaade verilmiyor.
Çalışmaları yasak değil, lakin sıhhat ve eğitim alanları üzere birkaç istisna dışında birçok kamu hizmeti misyonlarından men ediliyorlar.
Birçoğu bakanlıklarındaki misyonlarından alındı. Küçük çaplı ve erkek hükümran özel bölümde de fırsatlar kıt.
İyi eğitimli üç bayan bize kıssalarını anlattı. Güvenliklerini sağlamak için isimlerini değiştirdik.
‘İsmim bir tehdit haline geldi’
35 yaşındaki Nadia, hükümette iktisat alanında çalışan üst seviye bir uzmandı, lakin çalışmaya devam etmesine müsaade verilmediğini söylüyor.
“Kendi maaşım vardı. Kendi masraflarımı kendim karşılıyordum” diyor.
“Arkadaşlarım vardı ve birlikte vakit geçiriyorduk. Hayatımızın tadını çıkarıyorduk. Öğlen yahut akşam yemeklerinde buluşuyorduk. Artık, kardeşimin akşam yemeği için bir şeyler getirip getiremeyeceğini görmek için bekliyorum. İçim acıyor” diye ekliyor.
Eskiden ayda 90.000 Afgani (1.277 ABD doları) kazanıyordu ve 15 kişilik bir aileyi geçindiriyordu. Artık hepsi kardeşinin eline bakıyor, lakin geliri, şirketinin iş yapıp yapmamasına bağlı olarak değişiyor.
Nadia, daha evvel yüzünü kapatmadan yahut kimliğini gizlemeden bayan haklarını açıkça savunduğunu, lakin artık kendisinin ve ailesinin güvenliği için bunu yapamadığını söylüyor. “İsmim benim için bir tehdit haline geldi” diyor.
Pek çok işe başvuruyor. “Kadınlar için fırsatlar sonlu ve çok sayıda müracaat var” diyor. Bir kezinde, kendisine iş için fazla nitelikli olduğu söylendi.
“Depresyondayım. Günde bir defa yemek pişirmekten öteki bir şey yapmıyorum. Kimseyle konuşmak bile istemiyorum.”
Çaresizlik hissi dayanılmaz hale geldiğinde, “derin derin nefes almak” için yakınlardaki bir dağa gittiğini söylüyor.
Nadia artık günlerini “gerçekleşmemiş hayallerini düşünerek” geçiriyor.
‘Acımı sözlere dökmem mümkün değil’
Kuzeydeki bir eyalette yaşayan ve üniversitede öğretim vazifelisi olan 36 yaşındaki Liza, “Kendimi karanlık bir odaya kapatıp çığlık atmak istiyorum” diyor.
Aralık 2022’de Taliban, tüm üniversitelere ikinci bir duyuruya kadar bayanların eğitimini askıya alma buyruğu verdi. Bayan öğretim görevlilerine de konutta kalmaları söylendi.
Liza işten çıkarılmadı, lakin aylık maaşı yaklaşık 36.000 Afgani’den (510 ABD doları) 4.900 Afgani’ye (70 ABD doları) düşürüldü. Eşi tamirci olarak çalışıyor ve aşağı üst birebir parayı kazanıyor.
Üniversitesindeki birkaç bayan öğretim görevlisinden biri olmaktan gurur duyuyordu ve ailesini maddi olarak destekleyebildiği için memnundu. Artık kız kardeşinden borç para alması gerekiyor ve bunu geri ödeyebilecek mi bilmiyor.
Liza 11 yıl evvel öğretim vazifelisi olarak çalışmaya başladı. Öğretmenlik yaparken birebir vakitte yüksek lisans yaptı ve o devirde yaşadığı gerilimin düşük yapmasına neden olduğunu düşünüyor.
“Kariyerim ve eğitimim için çocuğumu feda ettim ancak sonunda uğruna çalıştığım her şeyi kaybettim” diyor.
Üç çocuğu var ve gebe fakat doktora gidecek parası yok. Bazen çocuklarının onu ağlarken görüp nedenini sorduklarını ancak kendisinin açıklama yapmadan onlara sarıldığını söylüyor. “Acımı sözlere dökmem mümkün değil” diyor.
“Kariyerim ve aile masraflarım için endişelenmekten depresyondayım. Çocuklarıma güzel davranacak sabrım bile yok” diyor.
Taliban iktidara birinci geldiğinde Liza daha çocuktu. “Ülkenin her yerinde kıtlık vardı, beşerler ailelerini geçindiremiyordu” diyor. Ailesi onu İran’a götürdü ve orada yedi yıl kaldılar. “Çocuklarımın da birebir şeyi yaşamasını istemiyorum” diye ekliyor.
Liza kendini berbat hissettiğinde, küçük bahçesindeki çiçekleri sulamanın birkaç dakikalığına âlâ hissetmesine yardımcı olduğunu söylüyor.
“Keşke biri gelip bizi bitkiler üzere sulasa. Ölüyoruz ve kimse umursamıyor” diyor.
‘Adalet için çaba ediyordum’
Şu an 30 yaşında olan Zala üç yıl evvel askeri savcıydı. Hukuk ve siyaset alanında lisans okudu ve yüksek lisans yapıyordu.
Askerlerin suçlandığı davaları soruşturma rolünün “zorluklarla ve gayretlerle dolu” olduğunu söylüyor ve hatalılar tarafından birkaç kere tehdit edildiğini ekliyor. Lakin “özgür olmaktan ve adalet için savaşmaktan memnun olduğunu” söylüyor.
Zala ailesinin geçimini sağlayan tek kişiydi ve başkentte yaşıyor. “Aldığım son maaş Kabil düşmeden iki gün önceydi” diyor.
Aylık yaklaşık 36.000 Afgani (511 ABD doları) kazanıyordu. Evli değil, maaşını kendisini ve altı aile üyesini geçindirmek için kullanıyordu. “Ama artık hiçbirimizin geliri yok” diyor ve birikimleriyle geçindiklerini söylüyor.
Zala sabah erken saatlerde spor salonuna gidiyordu lakin artık yasak ve eğitimine devam edecek parası da yok.
“Tek yaptığım salonun köşesinde oturmak. Konut işlerini bitirdiğimde ya toplumsal medyaya giriyorum ya da bütün gün uyuyorum. Hiç umudum yok, hiç motivasyonum yok” diyor.
“Önceki hükümette de bayanlara yönelik tehditler vardı lakin haklarımızı savunan bir sistem ve kanunlar da vardı ve ses çıkarabiliyorduk” diyor. “Uçmak için kanatlarımız vardı ancak Taliban kanatlarımızı kesti.”
“Halkımın hakları için savaşıyordum” diyor. “Ama artık hiçbir kıymetimiz yok. Giysilerimizin rengini bile seçemiyoruz.”
“Hiç bu kadar berbat olmamıştı. Yaşadığımız an ve geleceğimiz kapkara. En ufak bir umut ışığı bile göremiyoruz.”