Alman muharrir Patrick Süskind’in en bilinen romanına bahis olan ve onun başta Türkiye olmak üzere birçok dünyada tanınan olmasını sağlayan koku duyusu, başka duyuların çalışma sistemlerinin tersine insanın hafızasıyla direkt irtibatta olan tılsımlı bir duyu. Derinlerde gizli kalmış güzel ya da makus anılarımız, burnumuza gelen tanıdık bir kokuyla yine canlanabiliyor. Koku alma duyusu sanılanın tersine öylesine güçlü bir duyu ki bir anda çocukluğumuza dönebiliyor, geçmişte yaşadığımız âlâ ya da makûs anılarımızla tekrar karşı karşıya kalabiliyoruz. Uzmanlar, bunun sebebini koku duyusunun öteki duyulardan farklı bir biçimde çalışması olarak yorumluyor. Pekala nasıl oluyor da karşımıza çıkan bir kokuyla bir anda geçmişe dönebiliyoruz? Kokunun tılsımını Kovid-19’un yol açtığı koku kaybına dair kıymetli çalışmalara imza atan Kulak Burun Boğaz Hastalıkları Uzmanı Prof. Dr. Aytuğ Altundağ ile konuştuk.
KOKUDA ÇOCUKLUĞUNU BULAN MARCEL PROUST
Yedi ciltlik ‘Kayıp Vaktin İzinde‘ serisiyle ölümsüzleşen Fransız edebiyatçı Marcel Proust‘un, çocukluk anılarını bir kekin kokusuyla hatırlamasını ve vakitte seyahat yapmasını kaleme aldığı edebi metin bizlere ‘Proust Fenomeni‘ni kazandırdı. Bir anda ortada hiçbir sebep yokken burnunuza gelen bir kokunun sizi geçmişe götürmesi çoğunlukla bu ‘Proust Fenomeni’ kavramıyla açıklanıyor. Uzun yıllardır yapılan çalışmalar da anılarımızı depolayabilmek için koku duyusundan çok ağır bir biçimde yararlanıldığını gösteriyor. Prof. Dr. Aytuğ Altundağ, koku ve hafıza ilgisinin farklı kültür ve coğrafyalara nazaran değişiklik gösterdiğini belirterek koku duyusunun tılsımına dikkat çekti.
Tüm duyular beynin ‘talamus’ ismi verilen bölgesiyle irtibat halindeyken koku duyusu koku soğancığından direkt olarak hafıza merkezine gidiyor ve burada depolanıyor. Kokunun hafıza merkezine öteki duyulardan daha süratli ulaşması sonucunda çok kısa bir formda duyularımızla bağ kurduğunu ileten Altundağ, hafıza için kıymetli olan hipokampusun kokuları kaydederek bellek oluşturduğunu tabir etti. Koku ve hafıza merkezi ortasındaki bu işleyişe ‘bağlantılı bellek’ denildiğini belirten Prof. Dr. Altundağ, “Kokuların çok derinlerde zımnî kalmış yeterli anıları, hoş devirleri ya da kişinin travmalarını canlandırabilmesi mümkün” diye konuştu.
‘YANINIZDA SİZE ÂLÂ GELEN BİR KOKUYU TAŞIYIN’
Kokuların epigenetik transferlerle nesilden jenerasyona travmaları taşıyabiliyor. Bunun hayvansal deneylerle kanıtlandığını söyleyen Prof. Dr. Altundağ, genetik yapısında travma olan hayvanın travma anısı oluşturan kokuyu alması sonucunda gerilime girdiğinin görüldüğünü de ekledi.
Kokuların her vakit düzgün anıları hatırlatmadığının kimi vakitlerde berbat anıları da tekrar canlandırdığını vurgulayan Altundağ, şöyle konuştu:
“Birçok hastama gün içinde daha yeterli hissetmesi için kendisine uygun geldiğini düşündüğü bir kokuyu yanında taşıması gerektiğini, gerilimli bir ortamda tekrar güç depolaması ve olumlu hislerini aktive edebilmesi için bunun yeterli bir formül olduğunu söylüyorum.”
Peki anılarımızı canlandıran kokuların çeşitleri kıymetli mi? Neden kimi kokular hafızamızda yer ederken kimilerini hemen unuturuz? Konuyla ilgili Prof. Dr. Aytuğ Altundağ, “Çabuk unutulan yahut süratli hatırlanan koku diye net bir şey söylemek mümkün değil. Koku hafızası ferdî bellekle ilgili lakin makus ve keskin kokuların hafızada daha çok kaldığını söylemek mümkün” açıklamasında bulundu.
Koku, insanlığın en eski tarihindeki avcı-toplayıcı toplumlarda hem bitkilerin çeşitlerinin hem de tehlikenin saptanmasında kıymetli bir araçtı. Günümüzde de olağanda kokusuz olan doğal gazın kokulandırılarak tehlike anında kişiyi uyarması için tasarlandığının altını çizen Altundağ, kokunun düzgünleştirici özelliğine dikkat çekti. Koku ve hafıza ortasındaki ilgi sayesinde şahısların ileride yaşayabileceği sıkıntıları erken periyotta keşfedebilmenin de mümkün olduğunu belirten Prof. Dr. Aytuğ Altundağ, koku duyusunun gücüne başvurarak yapılan çalışmaları şu kelamlarıyla söz etti:
“Biz bugün koku işlevsel emar (MR) görüntülemesi yapıyoruz. Birtakım farklı kokuları kullanarak kişinin beyninde koku bölgelerindeki aktivasyonları ölçerek nasıl reaksiyon verdiğini görüyoruz. Kişinin bilişsel işlevlerini inceleyerek hafızasındaki erken periyot bozulmaları saptayabiliyor, yaşanabilecek nörolojik külfetleri evvelce görüntüleyebiliyoruz. Burun ile beyin ortasındaki bu bağın kullanılarak gelecekteki birçok hastalığın tedavisinde kokunun güçlü bir araç olduğunu düşünüyorum.”
ALIŞVERİŞE NASIL TEŞVİK EDİYOR?
Koku duyusu, kişinin geçmiş ve gelecek yılları için büyük bir kıymet taşıdığı üzere günümüzde birçok alanda da bu duyunun gücüne başvurulduğunu görmek mümkün. Örneğin rastgele bir markanın rastgele bir mağazasına girdiğinizde hedefiniz hiçbir şey satın almadan sırf dolaşmak olsa bile kendinizi bir anda alışveriş yaparken bulabilirsiniz. Peki bu dürtünün sebebi ne?
‘Nöro Marketing’ (nöro pazarlama) kavramı tam da bu durumu açıklamak için kullanılan bir kavram. Birçok markanın kendine ilişkin kurumsal koku oluşturması ve böylelikle kişinin gücünü yükselterek alışverişe ya da iştahını açarak yemek yemeye sevk etmesi mümkün. Her ne kadar bu mevzunun etikliği uzun yıllardır tartışılıyor olsa da günümüzde birçok marka daha çok akılda kalmak ve tüketimi artırmak için çeşitli kurumsal kokulara başvuruyor. Bugüne dek yapılmış çalışmalarda şahısların güzel kokulu bir mağazada kendilerini daha güzel hissettikleri ve bu mağazada vakit geçirme müddetlerinin yaklaşık yüzde 20 oranında arttığı ve bu durumun markanın satışını yüzde 70 oranında olumlu istikamette etkilediği tespit edildi.